बंदिस्त शेळी पालन व्यवस्थापन प्रकल्प अहवाल

शेळी पालन व्यवस्थापन उद्योग करण्यासाठी शेळ्यांच्या दैनंदिन आहारासाठी लागणारा चारा उत्पन्न करण्यासाठी शेतीयोग्य क्षेत्राची गरज असते. शेतकरी कुटुंबातील व्यक्तींनी उपलब्ध क्षेत्रांपैकी ठराविक क्षेत्र चारा उत्पादन करण्यासाठी राखून बंदिस्त पद्धतीने शेळी संगोपन करणे सोईचे होईल.

शेळी पालन व्यवसाय ह्या उद्योगात भरपूर नफा मिळतो या कल्पनेतून काही मध्यम व उच्च मध्यमवर्गीय बेरोजगार सुशिक्षित तरुण या उद्योगाकडे आकर्षित होत आहेत. शहरलगतच्या परिसरात वाढीव दराने शेतीयोग्य जमीन खरेदी करून शेळी पालन उद्योगाची उभारणी करणे फायदेशीर ठरेल. तथापि सुरुवातीस फक्त ५०-५०, २ शेळी गटाची स्थापना करण्यासाठी प्रयत्न करावेत. त्यासाठी बँकेचे कर्ज घेण्याचे अपेक्षित असल्यास प्रकल्प अहवाल सादर करावा लागेल.

शेळी पालन व्यवसाय प्रकल्प अहवालासाठी खालील बाबी महत्वपूर्ण आहेत.

1. शहरापासून अंतर
2. दळणवळणाची सोया
3. पाणी, वीजपुरवठा
4. बाजारपेठ
5. पशुवैद्यकीय मदत
6. व्यावसायिक ज्ञान, प्रशिक्षण
7. उद्योगासाठी पुरेसा वेळ
8. आर्थिक गुंतवणुकीची क्षमता
9. कर्जाची उपलब्धता
10. मजूर, कुशल कामगार

प्रकल्प अहवाल अर्थात उद्योगाचे अंदाजपत्रक तयार करताना उपलब्ध शेतीयोग्य जमिनीचा प्रतवारी कशी आहे? सिंचनाची सोया असल्यास आठमाही किंवा बारमाही, पाण्याचा स्रोत विहीर किंवा कॅनॉल अथवा तलावाच्या पाण्याची गुणवत्ता पिण्यासाठी योग्य आहे का? इत्यादी माहिती द्यावी.

शेळ्यांसाठी सर्वत्र बाजारपेठ उपलब्ध आहेत. तथापि नजीकच्या आठवडी बाजाराच्या ठिकाणांची माहिती द्यावी. पशु वैद्यकीय मदत नजीकच्या पशु वैद्यकीय रुग्णालयातर्फे मिळू शकेल. या ठिकाणाची माहिती द्यावी. शक्य असल्यास पशु वैद्यकीय अधिकारी यांचे प्रमाणपत्र प्राप्त करावे. शेळी पालन उद्योगाचे प्रशिक्षण घेतलेले असल्यास प्रमाणपत्राची प्रत जोडावी. व्यापारी तत्वावर शेळीपालन उद्योग करण्यासाठी पूर्णवेळ द्यावा लागेल. केवळ मजुरांचे भरवशावर उद्योग यशस्वी होणार नाही. याची जाणीव ठेवावी.

शेळीपालन उद्योगाच्या स्थापनेसाठी आपण जे अंदाजपत्रक तयार करणार त्यात दिलेले विविध बाबींवरील जमाखर्चाचे आकडे वस्तुस्थितीला धरून असावेत. जास्त प्रमाणात कर्ज मिळविण्यासाठी अपेक्षापेक्षा जास्त खर्च दाखविणे योग्य नाही. तसेच शेळ्यांची करडे विक्री, दुधाची विक्री इत्यादी अपेक्षित उत्पन्न अवास्तव दाखवू नये.

शेळीपालन उद्योगाच्या स्थापनेसाठी अंदाजित खर्चाच्या केवळ ७५% रक्कम कर्जरूपाने बँकेमार्फत मिळू शकेल व उर्वरित २५% रक्कम स्वतः गुंतविण्याची तयारी असावी. निवडक लाभार्थीना शासनातर्फे अनुदान मिळते. प्रत्यक्ष शेळीपालनासाठी बँकेमार्फत कर्ज मंजूर झाल्यानंतर काही कामांना प्राधान्य द्यावे लागेल. उदा. गोठा उभारणी व चारा लागवड. शेळ्यांसाठी गोठा उभारताना सर्वत्र तांत्रिक बाबी विचारात घेऊन गोठ्यासाठी जागेची निवड करावी. सिमेंटचे पत्रे छतासाठी टिकाऊ असतात. गोठ्यात जमिनीवर मुरूम टाकून धुमस करावे. गोठ्याचे भोवताली चौकडी जाळीचे कुंपण करावे.

शेळ्यांसाठी सुधारित हिरव्या चाऱ्याची पिके घ्यावीत. त्यापैकी एकदल पिकात ज्वारी, बाजरी,मका,एनपी चार यापैकी व द्विदल पिकांपैकी तूर, मूग दशरथ इ. पैकी एक बंदिस्त पालन निवडावे रब्बी हंगामात लसूण घासाचे पीक घेता येईल. तसेच मका घेता येईल.

शेळ्यांसाठी गोठा तयार करावा. तसेच हिरव्या चाऱ्याची लागवड शेतात करावी व नंतरच शेळ्या खरेदी कराव्या. पावसाळ्यात शेळ्या खरेदी करणे योग्य नाही. शेळ्या खरेदी शक्यतो आठवडी बाजारातून करू नये. एकाच ठिकाणी एकाच दिवशी सर्व शेळ्यांची खरेदी करू नये. पशुवैद्या मार्फत शेळ्यांची खरेदी करावी व त्याच प्रसंगी शेळ्यांचा विमा काढावा. त्यात दिरंगाई करू नये. शेळ्यांची वाहतूक खरेदीच्या ठिकाणापासून दूर अंतरावर करायची असेल तर वाहतुकीच्या कालावधीसाठी विमा काढावा. शेळ्यांसाठी गोठा उभारलेला आहे त्याचा सुद्धा विमा काढता येतो.

शेळ्या खरेदी करून गोठ्यात आणल्यानंतर पहिल्या आठवड्यात सर्वाना जंताचेऔषध पाजावे व गरजेनुसार लसीकरण करून घ्यावे. सर्वच शेळ्यांची नोंद रजिस्टरमध्ये ठेवावी. प्रत्येक वर्षी शेळ्यांसाठी आवश्यक सुधारित हिरव्या चाऱ्याच्या पिकांच्या लागवडीचे नियोजन करावे. विशेषतः पैदाशीचे नियोजन करावे. शेळ्यांच्या आहारात लागणाऱ्या पशुखाद्याचे नियोजन करावे. शेतीमधील उपलब्ध चारा कमी पडत असल्यास उपयुक्त वृक्षांचा पाला उपयोगात आणता येईल किंवा शेतीमधील टाकाऊ पदार्थ कुटार वैगरे उपयोगात आणता येईल.

शेळ्यांची पचनसंस्था व त्यांचे कार्य विचारात घेतल्यास दैनंदिन आहारात शेळ्यांना प्रतिदिनी किमान एक किलो प्रत्येकी वाळलेला (सुका) चार देणे आवश्यक असते. त्यासाठी शक्यतो बाजरीचा कडबा उत्कृष्ट असतो. वाळलेले कसदार गवत देखील शेळ्या खातात. बाजरी/ ज्वारीचा कडबा शक्यतो कुटीच्या स्वरूपात द्यावा. तसेच दिवसभरातील लागणार चारा वैरण तीन ते चार वेळा विभागातून द्यावा म्हणजे वाया जाणार नाही. आहाराच्या बाबतीत शेळ्या फार चोखंदळ असतात. तेव्हा चाऱ्यात विविधता असावी. झाडांच्या फांद्या गोठ्यात टांगून ठेवाव्यात म्हणजे झाडाचा पाला ओरबाडून खाण्याचा नैसर्गिक आनंद त्यांना मिळेल.

शेळ्यांचे, करंडाचे वेळोवेळी दर आठवड्याला, पंढरवाड्याला, महिन्याला वजन घ्यावे व नोंद करावी म्हणजे त्यांच्या वजनात अपेक्षित वाढ होते किंवा नाही ते कळेल. शेळ्यांच्या संगोपनावरील खर्चाच्या सर्व नोंदी ठेवाव्यात तसेच शेळ्या, करडे, दूध, खत इत्यादी विक्रीतून मिळणाऱ्या उत्पन्नाच्या नोंदी ठेवाव्यात आजारी शेळ्यांवर उपचार करून औषधोपचार केला त्याबद्दल नोंदी ठेवाव्यात. आजारी शेळ्यांवर उपचार करून औषधोपचार केला त्याबद्दल नोंदी ठेवाव्यात पैदाशीचा हंगाम येईल तेव्हा पैदाशीस निकृष्ट असलेल्या मद्याची विल्हेवाट लावावी. जुळी करडे देणाऱ्या शेळ्या राखून ठेवाव्यात. पैदाशीचे नर दर तीन वर्षाला बदलावेत.

दरवर्षी वर्ष अखेरीस शेळीपालन उद्योगातील जमा खर्चाचा आढावा घेऊन नफा / तोटा पत्रक तयार करावे. अपेक्षित नफा मिळत नसल्यास कोणत्या विशिष्ट बाबीवर खर्च जास्त आला ते पाहावे व पुढील वर्षी त्यावर नियंत्रण ठेवावे. तसेच उत्पन्न अपेक्षेपेक्षा कमी मिळाले असल्यास विक्रीचे नियोजन करावे व योग्य बाजारपेठेत विक्री करावी. बाजारपेठेत मागणी जास्त असेल व भाव चांगले असतील तेव्हा विक्रीसाठी नर करडे उपलब्ध असावी. या दृष्टीने पैदाशीच्या कार्यक्रमाचे नियोजन करावे शक्य असल्यास अनुभवी व तज्ञाचे मार्गदर्शन घ्यावे.

स्वयंरोजगारासाठी राज्यशासन तसेच केंद्र शासनातर्फे ५० -५० २ शेळी गट योजना कार्यन्वित असून अशा शेळी गटाचे सुधारित बंदिस्त पद्धतीने संगोपन करणे अपेक्षित आहे. शेळीगटाची दैनंदिन हिरव्या चाऱ्याची गरज भागविण्यासाठी पुरेशी शेतीयोग्य जमीन आवश्यक आहे. साधारण एक हेक्टर बागायती किंवा दोन हेक्टर जिरायती जमीन चाऱ्याच्या लागवडीसाठी उपलब्ध असल्यास शेळीपालन उद्योग स्वयंपूर्ण व फायदेशीर ठरू शकेल. तथापि त्यासाठीआवश्यक असलेली गुंतवणूक करून पुरेसा वेळ देण्याची आवश्यकता आहे. सदर योजनेखाली लाभार्थीना बँकेतर्फे ७५% कर्ज पुरवठा करण्यात येतो व शासनातर्फे २५% अनुदान उपलब्ध आहे. योजना पशुसंवर्धन विभागातर्फे राबविण्यात येते. टंचाईच्या काळात साखर कारखान्याच्या परिसरात शासनातर्फे पशूंच्या तात्पुरत्या छावण्या उभारण्यात येतात. तेव्हा अशाप्रकारे प्रक्रिया केलेल्या चाऱ्याचा उपयोग करण्यात येतो. शेतकरी पशुपालक देखील याचा अवलंब गरजेनुसार करू शकतात.