बदक पालन – Badak palan

बदक पालन हा व्यवसाय पशुपालक कोंबडी पालनाप्रमाणेच केला जातो. Badak palan आर्थिकदृष्ट्या जास्त किफायतशीर होण्यासाठी बदकाचे संगोपन आणि काळजी घेणे आवश्यक आहे. हा व्यवसाय करताना पुढील बाबींचा विचार करावा : बदकांच्या जातीची निवड, पक्षांची निवड, अंड्यांची उबवण, पिलांचे संगोपन, अंडी देणाऱ्या बदकांची काळजी, बदकांचे खाद्य, बदकांची वाढ

बदक पालन – duck rearing information in marathi

बदकांच्या जातीची निवड : सध्यातरी बदक पालन करणाऱ्या व्यक्ती अत्यंत गरीब असून अशिक्षितही आहेत. हि माणसे बाजारात मिळतील ती ४- ६ बदके घेऊन घरच्या आवारात मोकळे सोडतात. त्यांच्या खाद्याकडेही लक्ष दिले जात नाही. कधी ज्वारी, गहू, दाणे टाकले नाही तर हि बदके वर्षभरासाठी ६० ते ७० अंडी देतात. व तो पशुपालक त्यावर समाधानी असतो. घरगुती बदक पालन करणारी माणसे प्रामुख्याने देशी, मिश्र जातीची किंवा इंडियन रनर, नागेश्वरी किंवा सायथे मते या जाती वापरतात. अंडी उत्पादनासाठी खाकी कॅम्पबेल हि अत्यंत उत्कृष्ट जात असून शक्य तोवर हेच पक्षी ठेवावेत. अन्यथा इंडियन रनर या जातीची निवड करावी. मांस उत्पादनाकरिता बदक पालन हा व्यवसाय करावयाचा असेल तर पेकिन, आयलेस बेरी, मस्कोव्ही या चांगल्या जाती असल्या तरी त्या सहज उपलब्ध होत नाहीत. जास्तीत जास्त मांस उत्पादनाकरिता पेकिन जात उत्कृष्ट आहे.

बदक पालन व पक्षांची निवड : सामान्यतः हा व्यवसाय बदकांची निवड त्याचे वजन बाह्यस्वरूपावरून करण्यात येते. बदकाची निवड करताना मध्यम आकाराचे असावेत. त्याचे सरासरी वजन सव्वा ते दिड किलो असावे, कारण जे पक्षी जास्त अंडी देतात त्यांच्या शरीरात कमीत कमी चरबी असते. शरीरातील कॅल्शिअम चा वापर अंडी उत्पादनाकरिता झाल्यामुळे त्याची हाडे लवचिक असतात व त्यावर मांसही कमी असते.

बदक पालन करताना अंड्यांची उबवण कशी करावी?

अंड्यांची उबवण नैसर्गिक पद्धतीने किंवा यंत्राद्वारे केली जाऊ शकते. नैसर्गिक पद्धती सोडल्यास इतर बदके अंडी उबवत नाहीत. तेव्हा बदकांनी अंडी सहसा कोंबडीद्वारे उबवतात. साधारणपणे ६५ ते ७० ग्रॅमची तसेच ताजी अंडी उबविण्याकरिता निवडावी ३ ते ५ दिवसांपेक्षा जास्त दिवस साठवून ठेऊ नये. अशी अंडी स्वच्छ करून २० से. या तापमानावर साठवावी. अंडी एक तर खुडूक कोंबडीद्वारे उबवावी. एक कोंबडी ९ ते ११ अंडी उबवू शकते. अंडी उबवणीला ठेवल्यानंतर योग्य प्रकारे अंड्याची उबवण होत आहे कि नाही हे ७ व्या २४ व्या दिवशी कॅडलिंगद्वारे तपासून पाहावे. काही अंड्यातील भ्रूण मृत्यू झालेले असल्यास अशी अंडी काढून टाकावी. आपणास किती अंडी कोंबडीद्वारे उबवायची आहेत. त्या आधारे कोंबड्या निवडाव्यात.
जर अंडी उबवणी यंत्राद्वारे करणार असाल, तर इनक्युबेटर स्वच्छ, निर्जंतुक करणे आवश्यक आहे. इनक्युबेटरचे तापमान ९९.२ अंश फॅ. असावे. त्याचप्रमाणे आद्र्रतेचे प्रमाण सुरुवातीला ( १ ते २४ दिवस ) ६५ ते ६८ टक्के असावे. नंतर शेवटचे चार दिवस ७५ टक्के असावे. विद्युत पुरवठा नियमित असावा अंडी ८० अंशांनी दिवसातून किमान ३ ते ४ वेळा फिरवावी.

पिलांचे संगोपन : पिलांचे संगोपन काळजीपुर्वक करावयास हवे. अंडी उबवल्यानंतर त्वरित ब्रुडरमध्ये ठेवावी. सुरुवातीला तीन आठवडे ब्रुडरचे तापमान महत्वाचे असल्यामुळे त्याकडे विशेष लक्ष द्यावे. सामान्यतः ५०० कोंबड्यांच्या पिलांना वापरण्यात येणाऱ्या ब्रुडरमध्ये २५० ते ३०० बदकांची पिले ठेवली जाऊ शकतात. कृत्रिम ऊब किती द्यायची हे ऋतूनुसार ठरवावे लागते. रोज सकाळी पिलांचे निरीक्षण करून आजारी पिले अलग करून पशुवैद्यकाच्या सल्ल्यानुसार औषधयोजना करावी. ब्रुडर गार्ड पहिल्या आठवड्यानंतर काढून टाकावी. खाद्य व पाण्याच्या भांड्याची रचना योग्य व पिलांना सोयीस्कर होईल अशी करावी. पिलांचे संगोपन घर आणि आवार किंवा आवार पद्धतीने केले जाऊ शकते. घर पद्धतीत घरातील जमीन सिमेंट काँक्रीटची असावी किंवा त्यात पिंजरे पद्धतीचा वापर करावा. जमीन पद्धतीत लीटरची ४ ते ६ जाड गाडी पसरावी लागते किंवा अलीकडे लोखंडी जाळ्या जमिनीपासून ५५ ते ६२ से. मी. (२ ते २१ / २ फूट ) उंचीवर बसवतात आणि पक्षी या जाळीवर ठेवतात हि पद्धत चांगली असून त्यामुळे घाण कमी होते. गाडी पद्धतीत नेहमी ओलावा राहतो. कारण बदकांच्या घरात पाण्याची टाकी असल्यास बदकांच्या सारख्या वापरामुळे लीटर ओले होते. बदकांना पाणी जास्त लागते. त्यामुळे पिलांच्या घरात पाण्याची टाकी असावी. याकरिता घर आणि आवार हि पद्धत उत्तम असून आवारात पाण्याची टाकी ठेवावी. मुबलक पाणी पुरवठा उपलब्ध नसला तर मर्यादित पाणीपुरवठा असणे अपरिहार्य आहे.

अंडी देणाऱ्या बदकांची काळजी : अंडी देणाऱ्या बदकांचे संगोपन घर आणि आवार पद्धतीनेकरावे. त्यांच्या आवारात पाण्याची नाली असावी. तिची रुंदी ५० से. मी. तर खोली २० से. मी. असावी. अशा प्रकारच्या नाल्या बदकांच्या घरात दोन्ही बाजूला समांतर असाव्या. अंडी देणाऱ्या बदकांना लाकडी पर्चेस ची आवश्यकता नसते. मात्र त्यांना अंडी घालण्याकरिता खोके असावीत. अशी खोकी प्रत्येकी ३० से. मी. लांब व रुंद तर ४० से . मी. असावीत. अंडी देणाऱ्या बदकांना प्रकाश पुरवठा कोंबड्यांप्रमाणे महत्वाचा असून त्यांना कमीत कमी १६ ते १७ तास प्रकाश पुरविणे आवश्यक आहे. तेव्हा सूर्यप्रकाशासोबत ३ ते ४ तास कृत्रिम प्रकाश आवश्यक आहे.

बदके अंडी देण्यामध्ये अत्यंत नियमित असून शेकडा ९५ ते ९८ टक्के बदके सकाळी ९ पूर्वी अंडी घालतात. तरी त्यांना सकाळी १० – १०:३० नंतरच आवारात मोकळे सोडावे. अंडी दिवसातून दोन वेळा म्हणजे सकाळी ९ ते ९:३० व संध्याकाळी ५ ते ६ च्या दरम्यान गोळा करावी. २ ते ३ वेळा गोळा केल्यास अंडी स्वच्छ राहतात. शिवाय त्यावर जिवाणूंची संख्याही कमी असते. अंडी उबविण्याकरिता ठेवणार असेल तर कळपात नर सोडावे. त्यात प्रति ५ माद्यामागे १ नर हे प्रमाण असावे. बदकांच्या घरातील भिंती आठवड्यात किमान एकवेळ स्वच्छ कराव्यात. प्रत्येक वेळी लीटर बदलण्यापूर्वी किंवा नवीन पिले घरात ठेवण्यापूर्वी त्या घराचे निर्जंतुकीकरण करावे.

बदकांचे खाद्य : मोठ्या बदकांना ठराविक तीन ते चार वेळा खाद्य द्यावे तर लहान लहान पिलांना ते सहा आठवड्यांची होईपर्यंत त्यांच्यापुढे २४ तास खाद्य ठेवावे. मोकळी बदके भरपूर खाद्य खातात. त्यांना मोकळे सोडल्यास हिरव्या वनस्पती, गोगलगायी, गांडूळ आणि पाण्यातील इतर किडेही मोठ्या प्रमाणात खात असतात. त्यामुळे त्यांना कमी कमी खाद्य लागते. जर बदकांचे संगोपन स्थलांतरीत घराद्वारे नदी, सरोवरे, भातशेती अशा ठिकाणी केल्यास खाद्यावरील खर्च बराच कमी केला जाऊ शकतो. जर बदकांचे संगोपन घरात केल्यास त्यांच्यापुढे कोरडे खाद्य द्यावे. कोरडे खाद्य खाताना त्रास होतो. त्याकरिता ठराविक वेळी खाद्य ओले करून द्यावे. असे ओले केलेले खाद्य जास्त वेळ ठेऊ नये. नाहीतर त्यात बुरशी येते. अलीकडे कांडी खाद्याचा वापरही बदकाकरिता मोठ्या प्रमाणावर होत आहे. तेव्हा तेही देण्यास हरकत नाही. एका मोठ्या बदकाला वर्षाकाठी ५० ते ५५ किलो खाद्य लागते. सामान्यतः अंडी उत्पादनाकरिता ठेवलेले बदके २.५ ते ३ किलो खाद्य खाऊन १ डझन अंडी देतात. तर मांसल बदकांची ३ किलो खाद्य खाऊन १ किलो वाढ होते.

बदकांची वाढ : बदकांची वाढ झपाट्याने होण्याकरिता विशेष प्रयत्न करणे आवश्यक असते. त्यांच्या आहारातील ऊर्जेचे व प्रथिनांचे प्रमाण योग्य असावे. बदकांच्या आहारात निआसिन ( निकोटीन ) याची कमतरता फार लवकर होते. त्यामुळे त्यांना पायाचे विकार उद्धवतात. तेव्हा आहारात योग्य प्रमाणात जीवनसत्वे असणे जरुरी आहे. मांसळीचा चुरा, मांसाची पूड किंवा यीस्ट याचा वापर ५ – ७ टक्के केल्यास त्यांना निआसिन आणि वाढीकरीत लागणारे अमिनो आम्ल म्हणजे मेथिओनिन आणि लायसीन हि विपुल प्रमाणात असतात. त्यामुळे पिलांची वाढ चांगली होते. बदकांच्या आहारात प्रतिजैविकांचा वापर केल्यासही वाढ झपाट्याने होते. अशी अनेक प्रतिजैविके औषधे पूरक खाद्याच्या स्वरूपात बाजारात उपलब्ध आहेत.

बदकांना कुठलेही बुरशी आलेले खाद्य देऊ नये. कारण अशा बुरशीयुक्त खाद्यामुळे त्यांना विषबाधा होते. बदके ऍस्परिसजी लस या बुरशीला बळी पडतात. तेव्हा सामान्यतः ज्या पदार्थाना बुरशी मोठ्या प्रमाणात येते त्यात मका, ज्वारी, शेंगदाण्याची ढेप यांचा समावेश अत्यंत काळजीपूर्वक करावा. त्या मानाने गव्हाचा कोंडा किंवा सोयाबीनची ढेप हे खाद्य घटक वापरावे वापरण्यापूर्वी ते गरम केल्यास उत्तम व उन्हात वाळवणेही फायदेशीर असते. सामान्यतः जी खाद्ये कोंबडी किंवा त्यांच्या पिकांकरिता सुरक्षित असतात. उदा. मका, ज्वारी, शेंगदाण्याची ढेप ती मात्र बदकांच्या पिलांच्या अपायकारक ठरू शकतात. थोडी जरी बुरशीयुक्त खाद्य दिले तर बदकांची मृत्युमुखी पडण्याचे प्रमाण शेकडा ९० ते ९५ टक्के असते. कोंबड्याना त्यांच्या खाद्यातील अल्फाटॉक्सिजनचे प्रमाण ०.२ पी. पी. एम. असले तरी कुठलीही इजा होत नाही. मात्र बदकांच्या खाद्यात अल्फाटॉक्सिजनचे प्रमाण ०. ०३ पी. पी. एम. असले तरी बळी पडतात. बदकांच्या व्यवस्थापनात लसीकरणाचे महत्व लक्षात घेता त्यांना वेळोवेळी पशुवैद्यकाच्या सल्ल्यानुसार विविध लसी टोचाव्यात. या सर्व बाबींचा काटेकोरपणे अवलंब केल्यास बदकांचे मृत्युमुखी पडण्याचे प्रमाण कमी होते. त्यांची वाढही झपाट्याने होते, तर अंडी देणाऱ्या बदकांचे अंडी उत्पादन टिकून राहते.